در دوران باستان مردم دو فصل را بیشتر مورد نظر قرار می‌دادند: یکی بهار و دیگری پاییز! این دو فصل در ساز و کار زندگی انسان ها، موثرترین فصل ها بود و به تدریج برای اولی، عید نوروز و برای دومی، جشن مهرگان ترتیب و شکل گرفت. این عید به علت خصوصیات فصل پاییز، به خصوص برداشت محصول، پس از نوروز، مهمترین جشن ایرانیان بوده است.

جشن مهرگان بعد از نوروز از مهمترین جشن هاى سمبلیک ایران باستان محسوب مى شود. این جشن مناسبت هاى ملى و اسطوره اى را در خود جاى داده است. با وجود آنکه این جشن به مرور زمان رنگ باخته و تنها از سوى زرتشتیان گرامى داشته مى شود اما همچنان از جاذبه خاصی برخوردار است و تا به امروز به حیات خویش ادامه داده است. قدمت جشن مهرگان به شاهان باستانی و فریدون منسوب بر می گردد. در دوره هخامنشیان اعتبار این جشن و همچنین مقام مهر بیشتر و بسیار مورد توجه قرار می گرفت.

قیام کاوه آهنگر

در روایت ها آمده که کاوه آهنگر در این روز قیام خویش را پایه گذارى کرده است و از آنجا که جشن ها در ایران قدیم معمولاً نمادى بودند از پیروزى و شادى، پس پیروزى برگزارى این جشن به مدت پنج روز متوالى، ادامه داشت. در سایر داستان ها آمده که این روز را روز آفرینش روح در کالبد آدمى مى انگارند و همچنین گفته شده که این جشن به پادشاهان تعلق داشته است. از سوى دیگر برخى از محققان، مهرگان را ویژه آئین هاى سپاسگزارى به درگاه خداوند و نمادى براى تحکیم دوستى ها و عواطف انسانى قلمداد کرده اند.

رسوم باستانی جشن مهرگان

در این روز پادشاهان، تاجى به شکل خورشید به سر مى گذاشتند؛ از دیگر رسوم نمادین این جشن، ندای مردی با صدای رسا بود که می گفت اى فرشتگان به سوى دنیا بشتابید و جهان را از گزند اهریمنان نجات دهید.

اگر ارزش هدیه کسى به ده هزار درهم مى رسید در دیوان ثبت مى شد و در صورتى که همان شخص در زمانى دیگر به پول نیاز پیدا مى کرد، دو برابر آن مبلغ را به او مى دادند.

معمولاً در این روزها پادشاهان لباس هاى گرانبهاى ارغوانى پوشیده و در این جشن به رقص و پایکوبى مى پرداختند؛ روایت های دیگری مبنی بر اینکه پارسیان، مشک، عنبر و عود به یکدیگر مى دادند و مردم براى پادشاه پیشکش و هدیه به ارمغان مى آوردند وجود دارد. جالب این جا بود که اگر ارزش هدیه کسى به ده هزار درهم مى رسید در دیوان ثبت مى شد و در صورتى که همان شخص در زمانى دیگر به پول نیاز پیدا مى کرد، دو برابر آن مبلغ را به او مى دادند.

در این روز، سرایندگان براى ایرانیان بازارى برپا مى کردند، به نیروهای نظامی لباس هاى پاییزه و زمستانى مى دادند و در نهایت آنچه مى ماند روشنایى و زیبایى بود.

مطالعه این مطلب به شما پیشنهاد می شود:

زرتشتیان از گذشته هاى دور رسم داشتند که در روز مهر از ماه مهر به نیایشگاه ها رفته، به عبادت با اهورامزدا می پرداختند، با انواع خوراک هاى سنتى از یکدیگر پذیرایى کرده و با سخنرانى هاى ملى و آئینى، سرود، شعر و دکلمه، جشن مهرگان را با شادى و امیدوارى به پایان می رساندند.

جشن مهرگان در دنیای امروز

امروزه آئین مهرگان در روستا هاى زرتشتى نشین با شور و حرارت فراوانی برگزار مى شود. در برخى روستاها، جشن مهرگان با ساز همراه است. روز پنجم پس از مهرگان که در تقویم زرتشتى رام روز نامیده مى شود، گروهى از اهالى روستا و معمولاً جوانان در آتشکده محلى، سرچشمه و قنات گرد هم آمده و یکى از هنرمندان روستا با ساز سُرنا و هنرمند دیگر با دف، گروه را همراهى مى کند.

 

جشن مهرگان در تفت یزد

آنها با یکدیگر به طور هماهنگ حرکت کرده، از یک سوى روستا و اولین خانه شروع مى کنند و با شادى به خانه ها وارد مى شوند؛ خانم هر خانه نخست آینه و گلاب مى آورد، اندکى گلاب در دست افراد مى ریزد و آینه را در برابر چهره آنان نگه مى دارد و سپس آجیلى را که فراهم کرده به همه تعارف مى کند؛ آن گاه یکى از افراد گروه نوازنده اسامى کسانى که پیش از این در خانه سکونت داشته و اکنون فوت کرده اند، را بازگو کرده و براى همه درگذشتگان طلب مغفرت مى کند. بعد از آن بشقابى از لرک (نوعى آجیل) از این خانه دریافت مى کنند و در دستمال بزرگى که بر کمر بسته اند، مى ریزند و با نواختن ساز و دهل با شادى از خانه بیرون مى آیند، به خانه بعدى مى روند و چنان که درِ خانه اى بسته باشد، براى لحظه اى بیرون خانه مى ایستد و با بیان اسامى درگذشتگان می پردازد.

خوردنی ویژه جشن مهرگان

این روز و این جشن خوردنى هاى ویژه اى هم دارد که تهیه آنها هم بخشى از شادمانى نهفته در این مراسم سنتى دیرینه است. در این روز نسبت به جمعیت لورگ (نوعى نان مخصوص) تهیه شده و گوشت هاى بریان شده را به قطعات کوچک تبدیل مى کنند و با اندکى سبزى میان دو عدد لورگ مى گذارند و موبد ده نیز هنگام اجراى گاهنبار، میوه ها را به قطعات کوچک تقسیم کرده و پس از پایان مراسم به همه میوه تعارف مى شود.

مردم تا آنجا که امکان دارد با لباس هاى ارغوانى (به عنوان نمادى از جشن پادشاهان ارغوانى پوش تاریخ باستان) گرد هم آمده و به رقص و شادى مى پردازند. از نکات جالب توجه در این جشن ملى اهداى کارت تبریک به یکدیگر است. رسمى زیبا و ارزنده که محبت و پیوند میان دوستان و خویشان را محکم تر مى کند.

مهرگان هم مانند نوروز سفره اى باشکوه دارد که معمولاً به مدت پنج روز جشن و براى پذیرایى مهمانان در خانه ها گسترده مى ماند. این سفره علاوه بر خوردنی های ویژه، مجموعه اى از نمادهاى عرفانى، معنوى آئین زرتشتى سفره مهرگان شامل گل و ریحان، آجیل و بوهاى خوش و کتاب مقدس است.

جشن مهرگان در اشعار

فردوسی در شاهنامه به پیدایش این جشن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده‌ است:

فریدون چو شد بر جهان کامکار

ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی

بیاراست با کاخ شاهنشهی

به روز خجسته سر مهر ماه

به سر بر نهاد آن کیانی کلاه

زمانه بی اندوه گشت از بدی

گرفتند هر کس ره بخردی

دل از داوری‌ها بپرداختـند

به آیین، یکی، جشن نو ساختند

نشـستـند فرزانگان، شادکام

گرفتند هر یک ز یاقوت، جام

می روشن و چهره شاه نـَو

جهان نو ز داد از سرِ ماه نـَو

بفـرمود تا آتش افروختـند

همه عنبر و زعفران سوختند

پرستـیدن مهرگان دین اوست

تن‌آسانی و خوردن آیین اوست

کنون یادگارست از و ماه مهر

به کوش و به رنج ایچ منمای چهر