سنگ بست خراسان، یادگار ارسلان جاذب 

بعد از ظهور اسلام در ایران، خراسان به علت موقعیت جغرافیایی خاص از اهمیت زیادی برخوردار و محل گذر بسیاری از کاروان‌های بازرگانی بوده است. منطقه تاریخی سنگ بست نیز در 35 کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این منطقه در زمان حکومت غزنویان زیر مجموعه‌ی شهر توس و والی توس نیز ارسلان جاذب بوده است.

محوطه تاریخی سنگ بست شامل بازمانده هایی از بناهای ارسلان جاذب و شهر تاریخی سنگ بست است،  این بنا و بناهای مربوط به آن مثل کاروانسرا، حمام، بازار و مسجد در زمان سلطان محمود غزنوی توسط ارسلان جاذب ساخته شد و قدمتی حدود هزار و صد سال دارد.  ارسلان جاذب در زمان فردوسی زندگی می کرد و در شاهنامه از او به خوبی یاد شده است.

شهر دارای حصار، با ابعادی حدود 400×240 متر و خندقی به عرض 10 متر و عمق فعلی 2 متر دور تا دور آن است. در مجموع هجده برج دور تا دور شهر را در بر می‌گیرند. از ویژگی دروازه‌ها به دلیل عبور جاده آسفالته مشهد سرخس درست از میان محور شمالی، جنوبی شهر و از روی دروازه های ورودی، اطلاعی در دست نیست. تقسیمات   فضایی داخل شهر در حال حاضر قابل تشخیص نیست.

آرامگاه سردار غزنوی در سنگ بست قرار دارد. این بنا و میل کنار آن قدیمی‌ترین بناهای تاریخی خراسان است که نمونه جالبی از آجرکاری در معماری دوران پس از اسلام ایران محسوب می‌شود . مقبره ارسلان جاذب بسیار شبیه به 4 طاقی های دوره ساسانی است که در گذشته به مسجدی در شمال شرقی آن متصل بوده است.

این بنا 4 ورودی دارد که  به شکل گنبدی و قرینه است. ضلع شرقی مقبره دارای یک فرو رفتگی می باشد که به نظر می رسد راه ورودی اصلی مقبره بوده است. ورودی شمال مقبره به سمت کاروانسرا باز می شده و ورودی های غربی و جنوبی به مسجد راه داشته است. نمای مقبره از داخل به سادگی بیرون آن نیست و دارای تزیینات آجری، نقاشی و کتیبه می باشد.

ایرانگردی با ماندانا :

سلطانیه زنجان، سومین گنبد بزرگ جهان

گشت و گذار در باغ موزه نگارستان

ستایش الهه آب در بیشاپور

آتشکده چک چک، یادگار دختر یزدگرد سوم

بنا یگانه اثر معماری دوره غزنویان در محدوده کنونی ایران است و قدمتی بیش از هزار سال دارد. مقبره گنبد خانه‌ای مربع شکل است که گنبدی با پایه هشت ضلعی آن را می‌پوشاند. گوشه‌سازی‌های گنبد در نهایت مهارت انجام شده و نشان می‌دهد که در آن زمان استفاده از فن گوشه‌سازی متداول بوده است.

نمای خارجی بنا هیچ‌گونه تزیینی ندارد، ولی در داخل آن تزیینات آجری و نقاشی دیده می‌شود. بر گرداگرد داخل گنبد، کتیبه زیبایی به خط کوفی آجرکاری شده بوده که امروزه اغلب آجرهای آن شکسته و فروریخته است و قابل خواندن نیست.بنا دارای گنبدی کوتاه بر روی ساقه‌ای هشت وجهی است این ساقه بر مکعبی با ارتفاع ۱۰ متر استوار شده است.

مناره ایاز

مناره معروف به ایاز یکی دیگر از بقایای تاریخی موجود در سنگ بست است، مناره‌ای که قد و قواره بلند آن از دور شکوه خود را نشان می‌دهد سازندگان این بنا با دقت و حوصله‌ای مثال زدنی خشت به خشت این مناره را روی هم چیده اند و آن را تا ثریا راست و استوار بالا برده اند. مناره بیشتر از ۳۰ متر ارتفاع و ۱۰۱ پله دارد، پله‌هایی که اگر قصد طی کردن آن را داشته باشید، باید در حالی که پای را روی کفه ضخیم و قطور آن می‌گذارید، دایره وار بچرخید و به سمت آسمان بالا حرکت کنید. گاه گاه در دیواره مناره، حفره‌ای قرار دارد تا نور را به داخل بتاباند و چراغ راه موذن یا راهنمای کاروان‌ها باشد. اگر کمی بیشتر در ظاهر این سازه دقت به خرج بدهید در بخش بالایی مناره کلمه لااله الا الله را می‌بینید که با خط کوفی نقش بسته و یک سند قدیمی از یکتاپرستی آن روزگار به شمار می‌رود.

تماشا کنید : من از کجا، عشق از کجا

اوج مناره یا همان قسمت مأذنه (جایی که موذن می‌ایستد و اذان می‌گوید) و جایگاه نار و آتش عجیب حس ترس و غرور توأمان را در وجود آدم بر می‌انگیزد، ترس از ارتفاع و غرور تسلط بر اطراف. قطر این مناره در پایین حدود ۵/۵ متر و در بالا ۵/۲ متر می‌شود. مناره که در فاصله سی وسه متری از مقبره ارسلان جاذب قرار دارد، جزئی از رباط سنگ بست محسوب می‌شود و در گذشته یک همتا و همراه در کنار خود داشته است که از بین رفته است.