پروانه موچول، نخستین ایرانی که صدای سه تارش ضبط شد 

پروانه موچول با نام اصلی بتول رضایی در سال ۱۲۸۹ در تهران متولد شد اما اجداد او از قشقایی‌های شیرازی بودند. او دختر دایه اکرم‌‌‌الدوله، خواننده دربار ناصرالدین‌شاه بود و به همین خاطر در دربار قاجاریان رشد کرد.

پروانه مقدمات آواز را نزد اکرم‌‌‌‌الدوله آموخت. مدتی نیز از حسین‌خان اسماعیل‌زاده ویولن فرا گرفت ولی شیفته سه‌‌تار بود و این ساز را همراه آواز نزد خواننده به‌نام آن زمان رضا قلی‌خان نظمیه نوروزی شام‌بیاتی تکمیل کرد.

۱۳ ساله بود که ازدواج ‌کرد اما همسرش پس از مدت کوتاهی سل گرفت و پروانه نیز درگیر این بیماری شد. پیش از آنکه درگیر سل شود و ریه او آسیب ببیند، تحریرهای ریز قوی داشت که با دُراب و ریزهای سه‌تارش سازگار بود.

اهمیت این خواننده قدیمی، علاوه بر صدای زیبایی که داشت از آن جهت است که او نخستین کسی است که صدای ساز سه‌تارش را ضبط کردند و نخستین کسی است که هم‌زمان با نوازندگی، آوازش ضبط شده است.

در سال ۱۳۰۶ هنگامی که ۱۷ سال بیشتر نداشت، صدای ساز و آواز او از سوی شرکت “هیز ماستِرس وُیس” همراه با نواهایی از سنتور حبیب سماعی ثبت شد.

اقدس خاوری که بعدها خواننده بلندآوازه‌ای شد و به پیشنهاد آهنگ‌ساز و سنتورنواز بنام فرامرز پایور نام هنری “خاطره پروانه” را برگزید، از پروانه موچول به عنوان مادرش یاد کرده است، هر چند در این باره اختلاف نظرهایی وجود دارد و برخی معتقدند، او تنها می‌توانسته “مادر موسیقایی” خاطره پروانه باشد.

درباره تاریخ درگذشت پروانه موچول نیز روایات مختلفی وجود دارد. خاطره پروانه در مصاحبه‌ای با توکا ملکی در کتاب” زنان موسیقی ایران از اسطوره تا امروز” تاریخ درگذشت مادرش را سال ۱۳۱۴ ذکر کرده است.

برای مطالعه بیشتر : انتشار نسخه کامل اثر تابوشکن صادق هدایت پس از ۷۵ سال

ارفع اطرایی، نوازنده سنتور در کتاب “زندگی و آثار حبیب سماعی” اما تاریخ مرگ پروانه را حدود سال ۱۳۱۰ و پیش از سن ۳۰ سالگی در تهران دانسته است.

شاعرانی هم‌چون شهریار و ملک‌الشعرای بهار نیز در مدح و مرثیه او اشعاری سروده‌ بودند.

شهریار، شاعر پرآوازه در مرگ زودهنگام او سروده بود:

پروانه به حال تو دل شمع بسوزد

تنها نه دل شمع دل جمع بسوزد

بعد تو دگر پرده ساز است دریده

بعد از تو دگر قامت چنگ است خمیده

و یا بهار در وصف او سرود :

برای مطالعه بیشتر:

ملک الشعرای بهار، شاعر،نویسنده، تاریخ دان

یگانه شاعر ایران زمین

همسرش خیاطی از خاندان شیخ‌الاسلامی قزوین بود و به سل مبتلا بود پروانه نیز بر اثر سل در سال ۱۳۱۲ درگذشت و در گورستان ابن‌بابویه در جنوب تهران دفن شده‌است.

او دو فرزند، یک پسر و یک دختر به نام اقدس خاوری داشت که با نام هنری «خاطره پروانه»، خواننده بود.