استفاده از مطالب، تصویرسازی ها، عکس ها، فیلم ها و پادکست ها با ذکر منبع و لینک مستقیم به وب سایت پلاك 52 بلامانع است.
موجودات اسطوره ای و افسانه ای در ایران باستان
قسمت آخر
ناهید، آناهید، اردوی سورآناهیتا (Ardavi- sura Anahita) ایزدبانویی مهم و برجسته است که در آئین های ایران باستان، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده ست. این ایزدبانو از زما نهای بسیار دور و حتی پیش از ظهور زرتشت پرستیده می شده است.
موجودات اسطوره ای و افسانه ای در ایران باستان– قسمت ششم: ایزد مهر و ورزش باستانی
واژه اردویسور صفت و به معنی فزاینده و آناهیتا به معنی بی عیب و پاک هست که در مجموع معنای آب پاک و توانای بی آلایش است. در واقع اردوی به معنای رطوبت و نام رود مقدسی بوده است که شخصیت ایزدی یافتهاست وآناهیتا معنی پاکی و بیآلایشی است.
تجسم او در آبان یشت اوستا، بانویی است جوان، خوش اندام، زیبا، بازوانی سپید و کمربندی تنگ برکمر بسته، آراسته به جواهر، گردنبندی زرین، گوشواره ای چهارگوش، تاجی با صدستاره هشت گوش برسر، کفش هایی درخشان برپا و بالاپوشی زرین و پرچین. آناهیتا همچنین نام رودی است به بزرگی تمام آب های روی زمین که هزارن رود و دریای دیگر از آن منشعب می شود.
او با این صفات زیبا، الهه عشق و باروری است چون چشمه حیات از اومی جوشد و بغ بانو(مادرخدا) نیز می باشد.
زنان برای زایمان خوب و راحت و دختران برای یافتن همسرمناسب به درگاه این ایزد بانو استغاثه می کنند. او باعث پاکی نطفه مردان و آمادگی زهدان(رحم) بانوان برای زایش میشود. همتای یونانی او “آفرودیت” الهه عشق و همتای بابلیاش” ایشتار” الهه عشق و باروری، همتای سومری “نانای” و همتای هندی او”سرسوتی هند” و “ننه خاتون” سغدی است که همگی با اندک اختلافی مانند آناهیتا هستند که از میان آنها سرسوتی از بقیه به آناهیتا شبیه تر و بهترین مادر و بهترین ایزد است.
به اجرای گروه دوئت امتیاز بدهید
تندیس های الهه های باروری که به الهه مادر معروف هستند و در کاوش های تپه سراب کرمانشاه و شوش به دست آمده تجسم آناهیتا است. آناهیتا کالسکه ای دارد با چهار اسب سفید، که این اسب ها ابر، باران، برف و تگرگ (ژاله) هستند. جایگاه او بلندترین طبقه آسمان و در خورشید است و بر هر دریاچه ای خانه ای دارد با صد پنجره درخشان و هزار ستون زیبا. او خدای محبوبی است و مورد احترام پیروان خود. او به فرمان اهورا مزدا باران و برف و تگرگ می باراند. از پرتو او خوشی و نعمت و ثروت در کشور پدیدار می شود.
مطالعه کنید :
احسان تبری در قطعه شعری مشخصات این ایزدبانو را به زیبایی سروده که به برخی از ابیات اشار می کنم:
آناهیتا که گاهش از زر و خرگاهش از دیباست
نه تنها ایزدی با دستگه، افسونگری زیباست
به سر برهشته یک افسر سراسر لولو و گوهر
وزان آویخته چندین نوار اطلس خوش رنگ
به گوشش گوشواری چاربر از لعل آتش رنگ
به گرد گردن او سینه ریزی گوهر افکنده…
چهار اسب تناور، جملگی یک رنگ ، هم آهنگ
یکی باد و دگر ابر و یکی باران دگر ژاله…
خدای رویش است و زایش است و عشق و آرایش
خدای ژاله و باران و در وی نیست آلایش
به پیوند مقدس جان مردم را بپیوندد
اجاق عشق را سازد به جادوی محبت گرم
آناهیتا در گذر تاریخ
نام این ایزدبانو اولین بار در کتیبه هخامنشی در دوره اردشیر دوم دیده می شود. او آخرین خدای مورد پرستش هخامنشیان در کنار اهورامزدا و میترا است. او ایزد آب های زمینی و آسمانی، فراوانی و نعمت و شکوه زندگی و زاد و ولد، مربی گیاهان و ستوران است. در آثار هخامنشی تصویر ناهید به صورت زنی زیبا با موهایی بافته و بلند، سینه ای برجسته با لباسی پارسی و تاجی کنگره دار (به صورت ملکه های هخامنشی) نشان داده شده است.
در دو کتیبه اردشیر دوم هخامنشی در شوش و همدان نام آناهیتا برابر اهورا مزدا و مهر (میترا) آمده که از آن ها طلب یاری و پشتیبانی کرده است و پادشاه عنوان می کند که این ایوان را به خواست اهورامزدا و آناهیتا و میترا بنا کردم که مراقب بنا باشند. در خارج از ایران هم پرستش این ایزد رواج داشته است.
در زمان اشکانیان نیز آناهیتا در کنار اهورامزدا و میترا (مهر) پرستیده می شده است. در این دوره اهمیت ناهید از دو خدای دیگر بیش تر بوده تا جایی که تمام معابد دوره اشکانی را معابد مربوط به آناهیتا می دانند.
ستایش و پرستش آناهیتا در زمان ساسانیان از اهمیت بالایی برخوردار بود و یک رکن اساسی به حساب می آمد. این اهمیت تا آنجاست که خاندان ساسانی از موبدان و خادمان معبد این ایزدبانو بوده است. شاپور اول ساسانی به همسر خود نام ملکه آذرآناهیتا داده بود و حتی کردیر (کرتیر) موبد بزرگ ساسانی نیز در کتیبه کعبه زرتشت، سرپرست نیایشگاه آناهیتا بودن را افتخار خود می داند. پیکره هایی از آناهیتا در عهد ساسانی در نقش رستم از آناهیتا پیدا شده است با قامتی بلند و ایستاده و تاجی جواهرنشان بر سر. در این تصویر نرسی پادشاه ساسانی در حال گرفتن حلقه قدرت از آناهیتاست.
در دوره اسلامی نیز لقب ناهید، بغدخت یا بیدخت بود که در نام بسیاری از شهرها و پرستشگاههای کهن یافت می شد.
آناهیتا در ادبیات حماسی
در ادبیات حماسی نیز بسیاری از پهلوانان، آناهیتا را پرستش می کردند و در جنگ ها از او یاری می طلبیدند. «توس پهلوان بر پشت اسب خود بر ناهید درود فرستاد و از او برای خود و ستوران خویش نیرو و تندرستی خواست تا آنکه دشمنان را از دور تواند دید و بر هماوردان و بدسگالان خویش چیره تواند گشت.» که البته ناهید پذیرفت.
نکته جالب این جاست که طرف مقابل توس نیز همین خواهش را از آناهیتا دارد « پسران ویسه نیز ناهید را ستودند و از او خواستند که ایشان را در پیروزی بر توس و برافکندن ایرانیان یاری کند ولی ناهید با ایشان در این کار همداستان نشد.» و یا هوشنگ از ناهید چنین تقاضا کرد که « مرا یاوری کن که بر همه کشورها و بر دیوان و مردمان و جادوان و پریان چیره شوم.»
معابد آناهیتا
با توجه به ستایش و اهمیت آب در فلات ایران، جای تعجب نیست که پرستشگاه های مهمی در همه جای ایران به نام ایزدبانوی آب ساخته و پرستش شده باشند. نکته جالب این جاست که همیشه آوردن آب از چشمه با بانوان بوده است و در واقع چشمه مال زن هاست و ایزدش نیز زن است.
از معابد آناهیتا در کتیبه ها و منابع یونانی سخن گفته شده است. معابد آناهیتا در ایران برای زنان پرهیزگار بوده و از جلال و شکوه خاصی برخودار بوده اند.
آتشکده پرآوازه شیز آذربایجان ویژه ناهید بوده و زنان بزرگان را برای پرستاری و پارسا زیستی به آنجا می فرستادند. پرستشگاههای ناهید مانند سایر پرستشگاهها با نام عمومی آتشکده نامیده می شد و چند آتشکده قدیمی به نام ناهید برای این ایزد بانو بود.
یکی دیگر از پرستشگاه های ناهید، معبد عظیم بیشابور است. این بنا به صورت مکعبی است و هر یک از اضلاع آن چهارده متر است و به سبک معماری هخامنشی (بست های آهنی قفل شده به یکدیگر) ساخته شده است. بر روی بدنه شمالی این بنا چهار مجسمه گاو به صورت دو پشته نصب شده است. این معبد سمبل یک پرستشگاه آب است و محلی برای آب بازی بوده است. آب و گاو هر دو نمادی از آناهیتا هستند.
یکی دیگر از پرستشگاه های ناهید، شهربانو در ری است که بر فراز کوهی مشرف به ری ساخته شده است و گویی بانوی شهر از فراز کوه شهر را زیر نظر پربرکت خود داشته است.
بسیاری از سقاخانه ها نیز یادگار سنتی این ایزدبانو هستند.
همچنین پرستشگاه های بسیاری با نام قلعه دختر، پل دختر، برج دختر و کتل دختر را نیز منتسب به ناهید میدانند. شاید جالب باشد بدانید که تمام قلعه ها به نام دختران است چون نمادی از بکارت است. در داستان ها می شنویم که پادشاه قلعه را محاصره کرد و نمی توانست وارد شود و دختر صاحب قلعه عاشق پادشاه شد و در قلعه باز شد و شاه قلعه را گرفت. در واقع قلعه را گرفتن به معنای بکارت برداشتن است. قلعه نماد دختر و دختر نماد قلعه و چشمه های آب هم مانند دختران باکره اند. مثل آناهیتا که همیشه باکره است و مادر قدیسان.
نمادهای منتسب به ناهید(آناهیتا)
از عناصر چهارگانه ، عنصر آب منسوب به آناهیتاست.
از ستوران گاو یا قوچ سمبل این ایزدبانوست.
از رنگ ها رنگ سفید و از فلزات فلز نقره منسوب به اوست.
گل نیلوفر را در اسطوره های ایرانی گل ناهید می نامند.
لک لک ، کبوتر و قو در اسطوره های قدیمی ، پیک ناهید نامیده می شدند.
درخت سرو هم که نماد آزادگی است جزو نمادهای ناهید شمارده شده است.
ماهی و انار دو نماد خدای آب و فراوانی نیز به او منسوب است. گاهی وقت ها به جای ماهی از دلفین نام برده شده است.در اسپانیا تندیسی از ناهید وجود دارد که کنار پای چپش ، فرزندش مه سوار بر دلفین است.
درخت سدر نیز از نمادهای دیگر آناهیتاست و حتی می گویند پرستشگاه ناهید در همدان از چوب درخت سدر ساخته شده است.
در فارسی به ستاره زهره که نماد درخشندگی و زیبایی است ، ناهید گفته می شود.
آئین های مرتبط با آناهیتا
روز دهم هر ماه و ماه هشتم هر سال خورشیدی به نام فرشته آب ها (آناهیتا) است.
قربانی کردن کهن ترین مراسمی است که برای این ایزد بانو برگزار می شده است و حتی بیش تر قربانی ها در اوستا برای او بوده است.
آیین دیگری که مربوط به آناهیتاست، جشن آبانگان است. این مراسم با پرستش ناهید در کنار رودها و چشمه ها برگزار می شد.
جمع بندی
در این سلسله مقالات که در هفت قسمت تهیه و تدوین شده بود به صورت اجمالی با موجوداتی افسانه ای چون سیمرغ ، نسناس و دوال پا آشنا شدیم و دریافتیم که بسیاری از صفات مربوز به این موجودات در زندگی روزمره ما نمود واقعی می یابد. با دیوها و انواع آن ها آشنا شدیم. ایزدان و ارتباطشان با جشن های باستانی را بررسی کردیم و ارتباطشان با امشاسپندان را بیان نمودیم. در مورد ایزد مهر و تشابهش با ورزش های زورخانه ای سخن گفتیم و در نهایت ایزدبانوی ناهید را با آن همه شکوه و کاربرد به رشته تحریر درآوردیم. امید است که مورد توجه قرار گرفته باشد.
به پایان آمد این دفتر
حکایت همچنان باقی است…
***
برای مطالعه بیش تر رجوع کنید به :
از اسطوره تا تاریخ، دکتر مهرداد بهار – حماسه سرایی در ایران، ذبیح الله صفا – اساطیر و فرهنگ ایران، دکتر رحیم عفیفی- تاریخ اساطیری ایران، دکتر ژاله آموزگار- آئین مغان، هاشم رضی – جایگاه ایزدبانوی آناهیتا، الهه آب در باورهای ساسانیان، غفار پوربختیار و حمیده خسروی – آناهیتا (از اساتیر ایران)، احسان تبری – پرستشگاههای آناهیتا(ناهید) در ایران، سوزان گویری – ایزدبانوی آب، آناهیتا، دکتر حسن علی پورمند و دکتر محمود طاووسی.
